قرآن كريم در بسياري از آيات خود تصويري از ويژگي‏هاي بهشت و اوصاف زندگي بهشتيان ارائه مي‏دهد كه مطالعه در اين آيات ـ كه در جاي‏جاي آنها خداوند موءمنان پرهيزكار را به چنين پاداشي بشارت مي‏دهد ـ علاوه بر نمودار ساختن هدف باري‏تعالي از خلقت و دوستي بيكرانش نسبت به انسان، مي‏تواند موجب انگيزه در انتخاب راهي باشد كه انسان هماره و به‏طور فطري در پي آن بوده است. هم‏چنين درك درست اين آيات مي‏تواند راهنمايي باشد كه پيش از مرگ نيز انسان را از يك زندگي بهشتي بهره‏مند نمايد. در نوشته‏اي كه هم‏اينك پيش روي خوانندگان گرامي است نام‏هاي بهشت و مراتب مختلف آن در قرآن مورد بررسي قرار گرفته و نكته‏هايي درباره اين نام‏گذاري‏ها بيان شده است.
بهشت موعود داراي مراتب و درجاتي مانند جنت نعيم، مأوا، عدن و فردوس است ولي علاوه بر مراتب، اوصاف و القابي كلي دارد كه جا دارد قبل از ورود به اين مراتب با بعضي از آن اوصاف مثل دارالسلام، دارالارث، دارالرضا، دارالمقام و فوز عظيم آشنا شويم.

در قرآن آيات بسياري بر وجود نعمت‏هاي مادي تصريح دارد كه نقطه شروع آن نعمت‏ها، صحراي محشر است كه از آنجا بهشتيان به دارالسلام كه يكي از القاب بهشت است خوانده مي‏شوند: و الله يدعوا الي دارالسلام و يهدي من يشاء الي صراط مستقيم (يونس، آيه 25). دارالسلام نمايانگر محيطي آرام و امن است كه سراسر صفا و صميميت بوده و صلح و آرامش در آن موج مي‏زند. اين رستگاران با هدايت نوري كه جلو روي آنها مي‏درخشد و مسير را براي آنها روشن مي‏كند به سوي بهشت مي‏شتابند و در همان حال بشارتِ بهشت‏هايي به آنها داده مي‏شود كه از زير درختانش نهرها جاري است يوم‏تري الموءمنين و الموءمنات يسعي نورهم بين أيديهم و بأيمانهم بشريكم اليوم جنات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها ذلك هو الفوز العظيم: (حديد، آيه 12) و آثار بشارت كه حاكي از مسرت باطني آنهاست در چهره‏هاي آنها كاملاً نمايان است وجوه يومئذ ناعمه لسعيها راضيه (غاشيه، آيات 8و9). در مدخل بهشت، فرشتگان نگهبان با پيام ادخلوها بسلام آمنين (حجر، آيه 46) به آنها خوش‏آمد مي‏گويند و آرامشي كامل را كه نمايانگر خروج هرگونه كينه و كدورتي از سينه‏هاي آنهاست به آنها بشارت مي‏دهند و نزعنا ما في صدورهم من غل اخواناً (حجر، آيه 47). نكته لطيف اين كه كلمه نزع از معناي خاصي برخوردار است و آن اين است كه چنان از دل‏هاي آنان غل و غش و كينه و كدورت را بيرون مي‏كشيم كه گويي هرگز آلودگي و كدورتي نداشته‏اند.

«بهشت را به پرهيزگاران به ارث مي‏دهند»: تلك الجنه التي نورث من عبادنا من كان تقيّاً (مريم، آيه 63). ارث در دنيا مالي است كه بدون هيچ رنج و زحمتي به دست مي‏آيد و در مالكيت آن هيچ جاي شك و شبهه نيست ولي بهشت، ارثي است كه موءمنان در مقابل اعمال صالحي كه در دنيا انجام داده‏اند از آن بهره‏مند مي‏شوند.

بهشت، عالم تجرد و اطلاق است و براي موءمنان به مجرد درخواست باطني و مشيت دروني هرچه بخواهند موجود مي‏شود لهم ما يشآءون عند ربهم (شوري، آيه 22). در حقيقت اراده انسان در بهشت مظهر اراده الهي شده و معدومات را لباس وجود مي‏پوشاند بنابراين همه‏چيز براي او مهياست و به رضايت كامل مي‏رسد. از طرفي راه‏يافتن به بهشت، نتيجه اطاعت و رسيدن بنده به مقام عبوديت است و از آنجا كه رسيدن به مقام عبوديت هدف خداوند از خلقت انسان است، رضاي الهي را به دنبال دارد، يعني بهشت دارالرضاست چون خداوند از بنده، راضي و بنده از خداوند راضي است: رضي‏الله عنهم و رضوا عنه (مائده، آيه 119).

بهشت، دارالمقام يا دارالخلد است و اين وصف، بيانگر اين نكته است كه رستگاران بهشتي براي هميشه در آنجا مخلدند چون بهشت جايگاهي است كه كسي از آن بيرون نمي‏رود و به مكان ديگري كوچ نمي‏كند و هيچ‏گونه رنج و مشقتي به او نمي‏رسد و از همين‏روست كه بهشتيان زبان به حمد و ستايش حق مي‏گشايند و شكرگزار خداوندي مي‏شوند كه هرگونه حزني را از آنها برطرف كرده است: و قالوا الحمدالله الذي أذهب عنّا الحزن ان ربنا لغفور شكور، الذي احلّنا دارالمقامه من فضله لا يمسنا فيها نصب و لا يمسنا فيها لغوب (فاطر، آيات 35 و 34). مسئله خلود در بسياري از آيات مربوط به بهشت و جهنم آورده شده و اين سوءال را در ذهن مطرح مي‏كند كه با آن كه عمر انسان محدود است و ميزان اعمال و فعاليت انسان نيز محدود، پس انسان چگونه در بهشت مخلّد است؟ پاسخ اين است كه انسان موءمن اگر در دنيا هم مخلد بود هميشه با همين خصوصيات زندگي مي‏كرد. سوءال ديگر اين‏كه آيه تخليد حتي در نعمت، خسته‏كننده نيست؟ در پاسخ بايد گفت، عالم آخرت متنوع است و انسان بهشتي، پوياست نه ايستا زيرا دائماً در معرض تجليات گوناگون قرار دارد، از تجليات مادي به رضوان الهي صعود مي‏كند و در فضاي ربوبيت حق به تماشاي آفرينش مي‏نشيند بنابراين بهشت جايگاهِ ماندگارِ متنوع است.
نكته ديگر اين‏كه انسان بُعدي جاودانه دارد كه جز به جاودانگي قانع نمي‏شود چون انسان در ساحت جسم و نفس محدود و در ساحت روح، نامحدود است زيرا روح از عالم خلق نيست بلكه از عالم امر است. قل الروح من امر ربي (اسري، آيه 85) و عالم امر آغاز و انجام ندارد.

بهشت "فوز عظيم" است يعني جامع بين نعمت‏هاي مادي و معنوي است و مژده‏اي است به موءمنان به جهت معامله‏اي كه با خدا كرده‏اند و نشان‏دهنده اين است كه خداوند، تنها خريدار مال و جان موءمنان است: فاستبشروا ببيعكم الذي بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم (توبه، آيه 111).

اولين مرتبه از مراتب بهشت جنت نعيم است كه همان بهشت افعال است. پوينده راه حق در اين بهشت با نعمت‏هايي چنان وسيع روبه‏رو مي‏شود كه در تصور نمي‏گنجد: فيها تشتهيه الانفس و تلذ الاعين (زخرف، آيه 71). توضيح اين‏كه واژه نعيم هفده بار در قرآن كريم آورده شده كه همه درباره نعمت‏هاي عظيم بهشت است، غير از آيه لتسئلن يومئذٍ عن النعيم (تكاثر، آيه 8) كه همه مفسران بر اين عقيده‏اند كه منظور از نعيم در آيه مذكور، نعمت ولايت است. چون مراد از نعيم، مطلق نعمت‏هاست كه خداوند به انسان ارزاني فرموده و مسلماً نعمت ولايت اهل بيت (ع) ارزنده‏ترين مصاديق نعمت است چون با راهنمايي آنهاست كه نعمت‏ها هركدام در جاي خود به كار گرفته شده و شكر آن گزارده مي‏شود. معصومين(ع) واسطه فيض خالق به مخلوق هستند بنابراين هر انساني در برابر اين نعمت عظيم مورد سوءال قرار خواهد گرفت.

جنت مأوا مرتبه ديگري از بهشت است كه با تمام نعمت‏ها و بر كاتش نخستين وسيله پذيرايي از ميهمانان الهي است: أما الذين ءامنوا و عملوا الصالحات فلهم جنات المأوي نزلاً بما كانوا يعملون (سجده، آيه 19) زيرا كلمه نُزُل به معناي نخستين چيزي است كه با آن از مهمان پذيرايي مي‏كنند و تقدم كلمه لهم بر جنات المأوي نيز اشاره دارد به اين‏كه خداوند اين باغ‏هاي بهشت را مخصوص بهشتيان قرار داده و عاريتي نيست و احتمال زوال نعمت‏ها هرگز آرامش فكر آنها را برهم نمي‏زند.

جنات عدن از عالي‏ترين مراتب بهشت است و با توجه به معناي لغوي كلمه عدن، اين مكان، در وسط و متن بهشت قرار دارد. فرشتگان از هر دري براي تهنيت وارد شده و به جهت صبر و استقامتي كه رستگاران بهشتي از خود نشان داده‏اند سرانجامِ زيبا و نيكويي را به آنها بشارت مي‏دهند و هريك از نزديكان آنها را كه شايسته باشند با آنها وارد بهشت مي‏كنند: جنات عدن يدخلونها و من صلح من ءابائهم و أزواجهم و ذرياتهم والملائكة يدخلون عليهم من كل باب، سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي‏الدار (رعد، آيات 23 و 24). آيه اشاره دارد به اين‏كه افراد صالح يك خانواده در بهشت نيز در كنار يكديگرند و از مصاحبت يكديگر لذّت مي‏برند. با توجه به اين‏كه ذكر عنوان بعضي از افراد خانواده مثل پدر، همسر و فرزند دلالت بر خصوصيتي ندارد و شامل همه افراد خانواده مي‏شود، عدم ذكر نام مادر به جهت آوردن كلمه ازواج است كه پدر و مادر هردو را شامل مي‏شود. هم‏چنان كه برادران و خواهران و عموها و دايي‏ها و اولاد آنها هم در واقع ذريه‏هاي پدران‏اند كه كلمه آبائهم شامل آنها مي‏شود.
يكي از امتيازات قرآن كريم بيان پرمحتواترين مطالب در كوتاه‏ترين كلمات است كه يكي از آن كلمات سلام است. سلام يكي از نام‏هاي خداوند و تهنيت خداوند بر پيامبران است: سلام علي نوح في‏العالمين (صافات، آيه 79) سلام علي موسي و هارون (صافات، آيه 120). سلام، تبريك الهي بر بهشتيان است، سلام، زمزمه فرشتگان است، سلام، كلام بين‏المللي تمام مسلمانان است، سلام، پيامي است كه سلامتي، احترام، دعا و امنيت را به ارمغان مي‏آورد.
نكته بسيار جالب آيه كه جمله بما صبرتم به آن اشاره دارد اين است كه در نظام الهي همه‏چيز حتي به كاربردن كلمات، بر مبناي ايمان و عمل صالح است. چنانچه سلام فرشتگان نيز به جهت صبري است كه اهل ايمان در مصيبت و معصيت و طاعت كرده‏اند.

فردوس بالاترين مراتب بهشت است. اين كلمه دوباره در قرآن كريم آورده شده و وسعت نعمت‏هاي بهشتي را نشان مي‏دهد و چنين به نظر مي‏رسد كه مقامي فوق بهشت و جهنم و ثواب و عقاب است زيرا با وجود اين‏كه تمام مراتب و درجات عالم ملكوت چه نعمت‏هاي مادي و چه نعمت‏هاي معنوي مطلق و غير مشوب به نواقص هستند ولي خداوند متعال براي بعضي از بندگان خاص خود نعمت‏هايي را مخفي نگه داشته كه از سعه افهام نفوس و ادراك اذهان خارج است چنان‏چه در روايت صحيح از رسول خدا(ص) وارد شده است كه: " خداوند فرمود: من براي بندگان صالح خود چيزهايي را مهيّا كرده‏ام كه هيچ چشمي نديده و هيچ گوشي نشنيده و بر هيچ دلي خطور نكرده است، از اين نعيم بهشتي كه من شما را آگاه كرده‏ام سخن نگوييد و دست از كنجكاوي برداريد و اگر مي‏خواهيد اجمالاً در اين ارتباط چيزي بدانيد، اين آيه را قرائت كنيد: فلا تعلم نفس ما أخفي لهم من قرّة أعين (سجده، آيه 17). (تفسير مجمع‏البيان، الشيخ ابي علي‏الفضل بن حسن‏الطبرسي طبع صيدا، ج4، ص33). اين روايت را بخاري و مسلم هر دو بيان كرده‏اند.
در سير مواهب و نعمت‏هاي بهشت به اينجا مي‏رسيم كه فردوس بهترين و برترين مراتب بهشت است و با اين‏كه طبع تحول‏طلب انسان دائماً تقاضاي دگرگوني و تنوع مي‏كند ساكنان فردوس هرگز تقاضاي نقل مكان و تحول نخواهند كرد: ان‏الذين ءامنوا و عملوا الصالحات كانت لهم جنات الفردوس نزلاً. خالدين فيها لا يبغون عنها حولاً (كهف، آيات 107 و 108).
يكي ديگر از مراتب والاي بهشت كه آيات مباركه به تصريح بيان مي‏كند غرفه‏هاي آن است. غرفه در لغت به اتاق فوقاني گويند كه بر روي اتاق‏هاي ديگر ساخته شده است و محل عالي و مرتفع از خانه و قصر است و در روايات نيز كنايه از درجه عالي در بهشت است كه به افراد خاصي عنايت مي‏شود: لكن‏الذين اتقوا ربهم لهم غرف من فوقها غرف مبنيه تجري من تحتها الانهار وعدالله لايخلف‏الله الميعاد (زمر، آيه 20). غرفه‏هاي بهشت هم از نظر جايگاه و هم از نظر پايگاه در اعلي مراتب بهشت است زيرا اهل تقوا از نظر جايگاه در عمارات بلندي كه به اطراف اشراف دارد، قرار دارند و از نظر پايگاه نيز در مقام والايي قرار دارند.